Kjo është metafora e gomones që përshkon dy dekada. Dhe unë që u “pagëzova” gazetare në një mesnatë nga ku zgjoja shtetin prej harresës së atyre që iknin, sot jam një nga ato që qendrojnë, por luftojnë të shpëtojnë frymën e së vërtetës që po mbytet brenda vetes.
Në orët e vona të natës së 9 janarit të vitit 2004 një gomone me 36 persona në bord u nis nga gjiri i Palasës në Vlorë drejt brigjeve të Italisë, por për shkak të dallgëve të forta ajo pësoi defekt në ujërat e Gadishullit të Karaburunit duke u fundosur. Deti përpiu 28 njerëz, kryesisht banorë te Shkodrës mes 15 dhe 33 vjeç.
Asokohe kisha më pak se 3 vite në media, ende 25 vjeçare, ku televizioni qe puna e dytë, pas akademisë. Pedagoge në financë, në Fakultetin Ekonomik, ndaja ditën në ngarendje mes auditorëve dhe studiove televizive, përfshirë nga një eufori e adrenalinë që më hutonte pasionin e vërtetë. Ose atë që unë mendoja se qe pasioni im i madh.
Televizionet private qenë në vitet e para të transmetimeve. Me truket e televizionit rrekesha të mësoja edhe gazetarinë, megjithëse ende ngatërrohesha mes stand-up-eve, spliterave, sinkroneve, mbulimeve, teksteve të thata, pik O-ve, montazhit, tranzicioneve… imazhi im qe rritur më shpejt se profesionalizmi im në media dhe presioni i jashtëzakonshëm prej vëmendjes ndaj një gjigandi mediatik si Top Channel më mbante 24 orë në 24 në ankthin dhe obesionin e perfeksionit. Dhe punoja fort me veten, duke u rrekur të “vidhja” cdo ditë nga mjeshtrat e televizionit me të cilët kisha fatin të punoja.
Deri në atë kohë isha sprovuar në spikerim, emisione sportive, mbulime zgjedhjesh në maratona transmetimi dhe ndonjë spektakël. Gazetaria dhe raportimi ende më shihnin vëngër.Por do duhej të mbërrinte ajo natë 9 janari, që një gomone që lundronte drejt Italisë të ngecej në gjysmë të rrugës, midis dy brigjeve, midis dy botëve, midis dy jetëve që ashtu vrik të nxitoja nga një thirrje prej Drejtorit të Informacionit, të rrëmbeja një xhaketë nga garderoba, pa grim e me një kolege që më shojegonte nëpër gulçima emocionesh ndërsa hyja në studio, në mesnatë, në transmetim të jashtëzakonshëm se çfarë po ndodhte në atë urë të errët e të egër botësh me 36 jetë mbi dallgë.
Sapo hyra në transmetim dëgjoj klithmat e dëshpëruara e thirrjet nga shpirti për shpëtim. Sdi si kishin gjetur një celular e një numër të televizionit dhe nga furia e cmendur e detit prisnin shpëtimin prej zërit tim në stere.Era përplasej me mikrofonin, dallgët me fjalët, frika me shpresën.Ishin njerëz në një gomone, diku mes qiellit dhe ferrit blu të errët. Ishin njerëz, jo lajme. Frymë, jo statistika. Dhe unë, nga toka, isha zëri i vetëm që mund t’u përgjigjej. I vetmi që mund t’u kthente një “jemi këtu, mos u dorëzoni”.
Në çdo “jeni aty?”, në çdo “mos e mbyll linjën”, kuptoja se çdo fjalë, çdo zanore imja, çdo reagim e ngjyrë zëri mund t’u jepte oksigjen e forcë për të rezistuar.
Atë natë vendosa për profesionin tim. Atë natë mësova se mes botës së zhurmshme të lajmeve dhe heshtjes së vdekjes, ekziston një vijë shumë e hollë ajo e përgjegjësisë njerëzore. E të mbash fort pa e këputur atë fije është mision.
Sepse ndonjëherë nuk mjafton të tregosh historinë, duhet të jesh pjesë e saj.Që prej asaj telefonate peshova me mend e zemër rëndësinë e këtij profesioni. Gazetaria nuk është të thjesht të flasësh për botën, por të dëgjosh botën kur ajo po rrokulliset. T’i japësh zë atyre që po i ze përfund.
Sepse ndonjëherë, në këtë profesion, nuk është fama ajo që të bën njeri por heshtja që theve, zëri që ngrite, institucionet që shkunde për t’i dhënë dikujt shpresën që po i mbaronte.Ajo natë e të tjera si ajo që do të më gjenin në transmetime direkte më ndryshuan edhe si njeri. Sepse nuk bëhesh dot gazetar i mirë pa qenë edhe shpirt i lirë.
Gazetaria është mision për kë e ushtron kur sheh botën duke mbytur njeriun dhe s’mund të rrijë pa folur.Nga një studio, me një kamera e gjithë Shqipëria u zgjua nga një dhimbje që s’e dinte se e kishte.Gazetarët folën kur politika ende flinte, ndërgjegjja kolektive u trondit.Nga ai çast nisi fundi i një qeverie dhe për herë të parë kuptova fuqinë e jashtëzakonshme të medias për të përmbyllur epoka, për të nisur të reja. Për të rrëzuar qeveri të korruptuara e për të ndryshuar botën.
Që atëherë kanë kaluar njëzet e një vite. Kam ndryshuar televizione, shefa, vartës, programe, studio, grimiorë. Me dhe pa dëshirën time. Kam parë të sekuestrohen dy nga televizionet ku kam punuar, të mbyllen programe televizive e të hidheshin kolegë të shkëlqyer në rrugë, sepse pronari de facto i medias qe ai që firmoste tenderat, statuset e investitotit strategjik, lejet e ndërtimit për pronarin de jure.
Por në 21 vite kam ndryshuar edhe vetëdijen për gazetarinë si mision. Sepse në 21 vite e pashë të ngrihej si zonjë në pushtetin e katërt, të sillej si fisnike e shpëtimtare, por dëshmova edhe zvetnimin e saj, sjelljen si vartëse e pushtetit politik, reagimin prej gjobvënëseje ordinere. Por edhe përpjekjen e ca prej tyre për të rigjetur dinjitetin e humbur pas ngjyrave e xixave, kulisave e transaksioneve, marrëveshjeve e puçeve, nënshtrimit e përdorimit.
Pasi mëson e mësohesh me këtë profesion, pasi e ke dashuruar, por edhe të ka bërë të vuash me intriga, thika pas shpine, përgojime banale, pasi të kanë përdorur pa e ditur, shitur pa aprovuar, pasi të mbyllin programin a televizionin ku punon, pasi provojnë të të kooptojnë ata që deri dje nuk të shihnin dot me sy, pasi të vjedhin idetë e të marrin meritat e një pune të stërmundimshme ti kupton se sado e sido të përpiqen të të lënë jashtë, si gazetar ti je gjithmonë brenda. Edhe kur fle, edhe kur të lënë pa punë, edhe kur ta neverisin profesionin.
Sot pas 21 vitesh, nuk ka më gomone në transmetime direkte në ekran, por deti është më i turbullt se kurrë.Vetëm se nuk janë më emigrantët që po mbyten, por mediat që rrezikojnë të fundosen. Dikur, kumtin e jepnin ata që iknin. Sot, kumtin për ndihmë e japim ne që vendosëm të qëndrojmë.
E çuditshme si rrotullohet historia: Dikur vdisje sepse doje të ikje, sot rrezikon sepse ke guximin të rrish. Në një vend ku e vërteta nuk mohohet, por negociohet, ku censura nuk është urdhër, por aksiomë e pashkruar, ku lajmi është produkt transaksioni, gazetari është kthyer në figurë të vetmuar dhe gjithnjë e më e rrallë e racës që as shitet e as blihet, që ushtron lirinë e vet duke u shkuar gjërave deri në fund. Sepse siç e thashë më herët, s’ka gazetar të mirë pa shpirt të lirë.
Nuk është e lehtë të jesh gazetar në Shqipëri. Nuk ka heroizëm këtu, as tragjedi. Ka thjesht një lloj përkushtimi absurd, si dashuria për një kafshë të egër që të kafshon, por ti prapë i sjell ushqim çdo mëngjes.
Si Sonilë, për llojin e gazetarisë që ushtroj, ajo mbetet një lloj sporti ekstrem mendor. Kam kalitur muskujt e durimit, kam stërvitur sytë për hipokrizinë dhe kam fituar imunitet të lartë ndaj zhgënjimit. Kur më kryqëzojnë me lloj lloj fyerjesh e denigrimesh çeta të tëra adresash fallco online, sa herë flas, polemizoj, apo u bie gjërave në kokë kuptoj se në këtë vend, nuk të ndot vetëm propaganda, por edhe indiferenca e njerëzve, atyre që nuk duan të dinë.
Në orët e komunikimit që zhvilloj në një akademi me pyesin shpesh nxënësit e mi: “A ia vlen më të jesh gazetare sot, në këtë epokë zhurme, algoritmesh e influencerësh?”. Në fakt sot më shumë se kurrë. Dhe unë gjithmonë u tregoj për atë natë të 9 janarit.
Sepse kur dikush rrezikon jetën për të kaluar detin, ti nuk mund ta relativizosh asnjë “story”, asnjë “like”, asnjë “fake news”. Dhe 9 janare po kemi përditë. Jo gomone mes deti, por gjëma mes ditës. Ndaj sado të ndryshojë teknologjia, gazetaria s’ka nevojë për riformulim. Ajo ka nevojë për kujtesë për t’u rikthyer tek kuptimi i saj i parë: e vërteta si strehë publike, dokumentimi, sepse kur nuk dokumenton, ndodh ajo që është më e keqe se gënjeshtra: harresa.
Kjo patologji kolektive shndërruar në trashëgimi biologjike. Gazetaria e vërtetë është një duel i përditshëm me vetveten. Një duel mes idealit dhe faturës, mes etikës dhe stërlodhjes. Por kushdo që ka qenë ndonjëherë zëri i dikujt që po mbytet, e di se nuk ka çmim që e zëvendëson atë ndjesi. Dhe ndoshta kjo është gazetaria sot,të jesh njeriu që ruan sensin e realitetit, në një botë ku realiteti filtrohet më shumë se kurrë.
Nuk e di sa vlen kjo në “views”, por e di sa vlen në ndërgjegje. Gazetaria është një profesion që të zhvesh nga iluzionet, por të detyron të mbash koherencën, të stërvisësh muskulin e kujtesës kolektive. Gazetari i mirë është dëshmitari i një kohe që harron shpejt, i një shoqërie që e sheh lajmin si spektakël, por ende ka nevojë për dikë që të thotë: “Ndodhi kjo njerëz! Mos e harroni.”
Dikur, ne gazetarët shpëtonim njerëzit nga mbytja. Sot, përpiqemi të shpëtojmë vetë profesionin. Gomonia është e njëjta: e tejmbushur, e lodhur, e çarë, por ende lundron, sepse dikush vazhdon ta fryjë me frymën e vet. Në vend të detit kemi autokracinë. Në vend të valëve, propagandën.Në vend të mjegullës, ekranet që nuk ndriçojnë më mendjet.
Por ja ku jemi edhe pas kaq kohësh, pas shumë arsyesh për t’u dorëzuar, larguar, mbetëm këtu. Për shume arsye. Por nuk do të na e falin fëmijët tanë dhe historia që lamë gomonen përfundimisht të mbytej duke qenë në të.
Ia kam bërë edhe vetë pyetjen vetes: a ia vlen? Sidomos pasi edhe familja e të shtrenjtët e mi kanë pësuar goditjet e nisura për mua. A ia vlen të rezistosh? Pse mos bëj një program tjetër, pa politikë, pa denoncime aferash. A ia vlen të sakrifikoj për një shumicë që voton autokracinë? Që prodhon diktatorë?Nuk e di përgjigjen. Dhe ka kohë që nuk ia bëj me vetes këtë pyetje. Edhe në ditët kur më kanë lënë pa punë.
Ama di se heshtja do të më mbytte më shpejt se çdo rrezik.Se të jesh gazetar sot nuk do të thotë të jesh hero, por njeri që ende reagon. Në një vend ku e keqja është normalizuar, gazetari mbetet anormali i domosdoshëm.
E si të mos mjaftonte, më thonë se kjo “gomonia” jonë mund të fundoset nga inteligjenca artificiale.Ajo mund të shkruajë çdo tekst, të gjenerojë çdo fytyrë, madje edhe të krijojë një version të përmirësuar të Sonilës që s’lodhet kurrë. Por ajo nuk mund të zëvendësojë plotësisht atë që gazetaria bën kur hyn në terren, kur pyet “pse?” dhe kur e lidh lajmin me përvojën njerëzore.
AI s’mund të ndjejë frikën që ndjeva unë atë natë, kur në anën tjetër të linjës ishin njerëzit në gomone, dhe unë isha zëri i vetëm i shpresës nga toka. AI mund të simulojë emocione, por s’mund të shpëtojë jetë me një fjali të vetme. Sepse gazetaria nuk është thjesht “çfarë ndodhi” por çfarë do të thotë kjo për njeriun.
Në kohën e AI-së, e vërteta ka më pak zë. Dhe zërat e pavarur janë luks. Por, siç e kam mësuar në çdo program që kam drejtuar, në çdo kohë: zëri yt është pasuria jote e fundit. Kur ai bëhet i pastër, të besojnë edhe ata që s’janë dakord me ty. Kur e humb, nuk të shpëton asnjë teknologji, asnjë platformë, asnjë “like”, asnjë klikim.
Inteligjenca artificiale mund të shkruajë çdo tekst. Mund të bëjë kronika në 5 sekonda, të përkthyejë pa u menduar, madje edhe të prodhojë imazhe perfekte të ngjarjeve që s’kanë ndodhur kurrë.Por ajo s’mund të shprehet si njeri i lirë. Nuk mund të udhëhiqet nga liria e saj
S’mund të jetë frekuenca garantuese e zërit që thotë “jemi këtu”,siç isha unë atë natë kur njerëzit në gomone kërkonin shpresë nga toka. Në 9 janar 2004, ishin njerëzit në gomone që kërkonin ndihmë. Sot jemi ne që rrekemi të mbijetojmë.
Ne nuk shpëtojmë më gomone me njerëz. Ne përpiqemi të shpëtojmë gomonen e së vërtetës. Dhe sa kohë që njëri prej nesh mban denjësisht mikrofonin, ende ka shpresë që ky profesion të mos mbytet.
Nëse atëherë u bëra gazetare e njohur sepse tregova një tragjedi, sot dua të mbetem gazetare sepse refuzoj të pranoj një tragjedi tjetër: vdekjen e fjalës së lirë.